Table of Contents
UVODNE NAPOMENE
Slobodan Ivkov
Stručnjacima ili običnim turistima koji dolaze na Balkan, a pogotovo iz severne ili zapadne Evrope, u želji da se malo bolje upoznaju sa nekom od umetničkih disciplina koja se neguje u dužem vremenskom periodu, gotovo uvek smeta što im predusretljivi domaćini po pravilu odnekud izvlače i predočavaju geografske karte iz različitih vremenskih perioda, pa im pričaju o svojim (nacionalnim) istorijama.
Kada je na srpski prvi put 1988. prevedena naučno-popularna knjiga “Kratka povest vremena” Stivena Hokinga, simpatično je bilo što je negde na uvodnim stranicama naučnik, znajući da formule odbijaju prosečne čitaoce, ničim izazvano niti bilo čime opravdano, napisao: E=mc2.
Izjavio je da je morao da stavi bar jednu formulu, da mu je od tada bilo lakše i obećao je da više neće biti formula.
Održao je reč, i do kraja, ni kod teških tema oko objašnjavanja “teorije struna”, crnih rupa, određivanja starosti kosmosa na ondašnjih “samo” 10 milijardi godina, masa zvezda, nuklearnih reakcija… nigde nije upotrebio nijednu formulu! Knjiga je i danas bestseler. Doduše, pomalo prerađen, jer je već do njegove smrti svemir u nauci “ostario” onoliko koliko traje život na Zemlji, za još oko 4,5 milijarde godina.
Dakle, izjavljujem: uz ovaj moj tekst o stripu u istoriji neće biti geografskih karti balkanskih naroda i zemalja! Stripovi o istoriji su u Srbiji (i bivšoj balkanskoj državi Jugoslaviji) i domaći i prevođeni, a najmanje ih je iz balkanskih zemalja.
No, kratke istorije for beginners mora da bude u fragmentima jer taj za druge, srećnije narode od balkanskih, “višak istorije”, je na Balkanu potpuno nezaobilazni deo razvoja i razumevanja bilo koje umetnosti, pa i stripa, prvenstveno vezanog za savremene umetničke uticaje, prevode, štamparije, zalihe hartije, transport, distribuciju…
Na primer, u pionirsko, ključno vreme ustanovljenja i razvoja savremeno koncipiranog novinskog stripa u 20. veku, postojale su, najpre, dve zasebne međunarodno priznate države, Kraljevina Srbija (1882-1918) i Kraljevina Crna Gora, koje su se posle Prvog svetskog rata 1918. prvo ujedinile (kralj Crne Gore Nikola je bio deda srpskog prestolonaslednika), a zatim su im se pridružile teritorije do tada pod Austrougarskom carevinom koja je prestala da postoji 1918.
Posle je postojalo čak pet zajedničkih država Južnih Slovena u kojima su se objavljivali stripovi: 1918-1929. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, 1929-1941. Kraljevina Jugoslavija.
Posle kraja Drugog svetskog rata, od 1945. do 1992. egzistirale su dve, samo po nominalnim političkim atributima različite Jugoslavije. Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ) je 1963. preimenovana u Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ). U obe su komunisti bili na vlasti. Jednopartijske države sve do 1990.
Obe Jugoslavije su imale 6 Socijalističkih Republika: SR Srbija, SR Hrvatska, SR Slovenija, SR Bosna i Hercegovina, SR Makedonija i SR Crna Gora.
Najviše stripova se objavljivalo u Srbiji (gradovi Beograd, Novi Sad i Gornji Milanovac) i Hrvatskoj (Zagreb i Split), ali snažan stripski centar je bilo i Sarajevo, glavni grad Bosne i Hercegovine, sa svojim novinsko-izdavačkim preduzećem “Oslobođenje”. U okviru njega je Ervin Rustemagić, najznačajniji stripski menadžer, urednik i producent poreklom iz Jugoslavije, 1971. osnovao časopis “Strip art” koji je 1984. proglašen najboljim stripskim magazinom u svetu.
Pošto je Srbija imala predistoriju nezavisne države, a i po broju stanovnika i teritoriji je bila najveća, ostale republike su tražile da se Srbija “malo podeli”, pa su napravljene dve srpske Autonomne Pokrajine: AP Vojvodina i AP Kosovo i Metohija. Kada su neki srpski rukovodioci pitali Velikog Vođu Josipa Broza, Hrvata sa konspirativnim komunističkim nadimkom Tito, zbog čega i Hrvatska ne dobije bar dve pokrajine, Dalmaciju i Istru, koja je oteta od poražene fašističke Italije (Istra nije bila deo Kraljevine Jugoslavije ni pre Drugog svetskog rata, pri čemu je 1944/46. iz nje proterano 100.000 do 200.000 Italijana, čime je promenjena nacionalna struktura Istre), a usput su Slavonija, Lika (u kojoj je rođen čuveni srpski naučnik Nikola Tesla), Kordun i Banija bili u Austrougarskoj tretirani kao zasebni entiteti od Hrvatske, Tito je izgovorio čuveno: “Ne dirajte mi Hrvatsku!”
Amandmanima iz 1971. na dotadašnji Ustav iz 1963. te Ustavom iz 1974. je promenjen, skraćen naziv srpske pokrajine u Kosovo, usvojena je na predloge sivih eminencija, najbližeg Titovog prijatelja iz Slovenije Edvarda Kardelja (slovio je i za glavnog Titovog savetnika, partizanskog saborca i naslednika, ali je ranije umro od Tita) i hrvatskog lidera Vladimira Bakarića, odredba Ustava o “pravu republika na samoopredeljenje do otcepljenja” a Teritorijalna odbrana (TO) svake republike, koja je do tada aktivirana u slučaju poplava, zemljotresa, velikih požara i drugih nevolja – dobila je pravo da ima svoje oružje.
Pošto je de fakto svaka republika od 1975. imala svoje oružane snage i pravo na samopredeljenje do otcepljenja, samo je bilo pitanje kada će Tito umreti, pa da počne raspad države. Rođen 1892. severozapadno od Zagreba, na granici sa Slovenijom, umro je 1980. u slovenačkoj bolnici. Sahranjen je u Beogradu.
Već 1981. su Albanci sa Kosova tražili status zasebne republike, a jugoslovenski cirkus je počeo padom komunizma 1989. Bivši komunisti po republikama su postali najveći nacionalisti, a njihovi lideri separatističke vođe. U Beogradu je velika knjižara “Komunist”, između redakcije preko noći 1990. ugašenog nedeljnog lista “Komunist” i nekadašnjeg dnevnog partijskog glasila “Borba”, postala knjižara desničarske literature, a danas je inostrana banka, što je česta metafora toka društvenih tranzicija svih komunističkih zemalja.
Posle višestranačkih izbora 1989/90. organizovani su referendumi o otcepljenju. Najsnažnije je Hrvatsku u tome podržavala Nemačka, kojoj su Hrvati i Hrvatska bili saveznici u oba svetska rata (pre Prvog svetskog rata Hrvatska nije postojala kao zasebna država), kao i Sloveniju Vatikan, jer su obe YU-republike imale većinsko katoličko stanovništvo.
Pošto je 1992. Evropska Ekonomska Zajednica (EEZ) prerastala u Evropsku Uniju (EU), Nemačka je čak uslovila ulazak u buduću EU time da još 1992. Hrvatska i Slovenija budu međunarodno priznate. Većina zemalja EEZ je pristala, ali neke i nisu. Na primer Španija, jer i ona ima iste probleme sa svojim pokrajinama Katalonijom i Baskijom, pa Gibraltarom koji drže Englezi… Hrvati su kancelaru Hansu Genšeru digli spomenik, poklonili vilu na Jadrankom moru i Nemačkoj komponovali himnu “Danke Deutschland”, koja je na tamošnjim medijima devedesetih godina emitovana češće nego hrvatska himna.
Jedini intelektualac koji se u Srbiji pobunio protiv odredbi iz 1971/1974. o “samoopredeljenju do otcepljenja” i drugih sa jasnim budućim posledicama, bio je profesor beogradskog Pravnog fakulteta dr Mihajlo Đurić, koji je još tokom izrade Ustava i amandmana na Ustav 1973. kritikovao nacrt, pa je osuđen na 9 meseci zatvora.
Osim njega i još trojice, strogo uzeto, Tito i Srbija i nisu imali pravih političkih disidenata koji bi trpeli teške posledice. Bilo je političke emigracije, ali ona nije smatrana “unutrašnjim neprijateljem”.
Ostali koji bi se, izuzev ekstremnih nacionalista ili religioznih fundamentalista, pobunili protiv Partije i države, tražili višestranački sistem ili više sloboda, bili su jasno upozoravani o posledicama, pa bi se povukli u salonsko gunđanje. Ako su bili intelektualci, gubili bi univerzitetska profesorska mesta, ali su podmićeni visokim platama i sigurnim radnim mestima u naučnim institutima, muzejima, arhivama…
S druge strane, oni koji nisu pripadali ovom krugu visokobrazovanih, pogotovo ako su živeli i radili izvan Beograda, dakle van radara ambasada i Amnesty International-a, osuđivani su na 4-5 godina i kada bi u kafani pričali neki politički vic. I oni koji su slušali bi dobijali po koju godinu. Ogromna je bila strahovlada lokalnih komunista. O tome je pisala srpska štampa ali malo ko je nešto preduzimao. Na primer, u jednom gradiću je nastavnik muzičkog u gimnaziji izgubio posao i više u pedagogiji nije mogao da ga dobije jer je išao na izvođenje Bakovog koncerta za fugu u katoličkoj crkvi, gde su jedino i postojale orgulje u krugu od 100 km.
Trojica najekstremnijih protivnika Titovog “mekog” komunizma su bili prozapadni disident Mihajlo Mihajlov, komunista-reformator Milovan Đilas i ekstremni proruski oponent, “informbirovac” Vlado Dapčević, koji se našao pomenut i u stripu o Titu i Čaušeskuu (lideri Jugoslavije i Rumunije), što ćemo videti kasnije.
Sve oko otcepljenja iz SFRJ je bilo pažljivo planirano i, iz ugla separatista, legalno izvedeno u skladu sa Ustavom SFRJ iz 1974, ma šta ko rekao. Donet je 1988. novi Ustav SFRJ, ali ga buduće otcepljene republike nisu priznale. Za jugoslovensku vojsku koja je čuvala celovitost SFRJ republike su 1991. bile separatističke u odnosu na Ustav iz 1988. ali one taj Ustav više nisu priznavale.
Rašomon.
U Hrvatskoj su urednici u uvodnicima svojih dečjih časopisa pozivali roditelje i decu da ne kupuju i ne čitaju stripove iz Srbije. Na primer, kompanija “Dizni” je Jugoslaviju posmatrala kao jedan državni entitet i po tradiciji iz 1935. kada je srpska novinska kuća “Politika” postala izdavač svih “Diznijevih” stripova, pa do 1992. kada su SAD Srbiji zavele ekonomske sankcije.
Zbog tobožnjih “duševnih patnji” izazvanih srpskom štampom, još od granice Hrvatske i Srbije u Belom Manastiru i Vinkovcima, pa do jadranske obale, kiosci srpskih novinskih kuća “Politika”, “Borba” i “Dnevnik” (i sa stripovima u njima) dizani su eksplozivima u vazduh.
Od tog otcepljenja 4 republike uz pomoć “inostranog faktora”, Srbija i Crna Gora su, kao pravni sledbenici SFRJ, 1992. preimenovali svoju zajednicu u Saveznu Republiku Jugoslaviju, a 11 godina kasnije, 2003, SRJ je dalje preimenovana u Republika Srbija i Crna Gora. I Crna Gora se otcepila 2006. Njenim putem je pošla i srpska pokrajina Kosovo i Metohija (vraćen joj je pun naziv Ustavom iz 1988. ali…). Reč “metoh” inače znači “crkveno imanje”. Nevolja za Srbiju je što su za vreme turske okupacije, Austrougarske vojske u Prvom, pronacističkih vojski u Drugom svetskom ratu i srpskom aljkavošću, ti dokumenti o vlasništvu i katastarske knjige većinom spaljeni. Srbija i Srpska pravoslavna crkva tvrde da je pola Kosova (i Metohije) još uvek po zemljišnim tapijama njeno, ali nema dokaza.
Krvavi građanski rat 1991-1995. je bio potpuno nepotrebna tragedija, kao i na stotine hiljada mrtvih, uz milione raseljenih. U vreme pre raspada, po popisu iz 1991. SFRJ je imala oko 22 miliona stanovnika.
Veliko stripsko tržište!
Otkud u komunističkoj FNRJ i SFRJ toliko stripova, a nema koji sa Zapada nije preveden negde u Jugoslaviji? I o tome će kasnije biti reči.
Tiraži specijalizovanih stripskih izdanja i zabavnih časopisa sa stripovima su se merili od 30.000 do 350.000 primeraka, a časopisi bi se gasili kada bi pali ispod 20.000 prodatih. Postojali su tromesečni štampani izveštaji Udruženja novinskih izdavača Jugoslavije, pa postoje egzaktni podaci.
Nažalost, do početka 70-ih stripovi nisu puštani u jugoslovenske knjižare, već su se prodavali samo na kioscima. Ne zbog cenzure ili politike, već su smatrani samo lakom zabavom za jednokratnu upotrebu, koji bi srozavali ugled i kulturni dignitet knjižare. Uostalom, i jesu bili štampani na manje ili više jeftinoj roto-hartiji, u “mekom” povezu ili samo prošiveni sa jednom ili dve spajalice kroz prevoj.
Tu su urednici stripa krivi, o čemu će takođe biti govora.
Prve stripske knjige u tvrdom povezu su se pojavile početkom 70-ih i nerado su stavljane u izloge knjižara. Prvi “pravi” stripski album jugoslovenskog autora, u punom koloru, velikog B4 formata i u tvrdom povezu, objavio je tek 1981. izdavač “Dečje novine” iz Gornjeg Milanovca (Srbija), a umetnik je bio Andrija Maurović iz Hrvatske. Eto, tako je to funkcionisalo u SFR Jugoslaviji.
Tokom građanskog rata, propagandno se ratovalo i stripovima.
Iako je to deo istorije u stripu (po sadržaju najčešće lažirane ili nalik SF-u), time se neću baviti, iako imam podatke o autorima i delima iz SFRJ. S jedne strane, to je po meni degutantno delovanje nekih umetnika koji su se s zaprepašćujućim viškom entuzijazma stavili u funkciju nacionalizma a, s druge strane, i crtački i scenaristički estetski nivo tih likova (hrvatskih “Superhrvoja”, muslimanskih “Bosmena”, srpskih “Superčetnika”, “Knindži” i drugih sličnih super-a i nesuper-a) je patetičan. Samo uzgred, prema očekivanju, hrvatski superheroj koji je iznikao iz hrvatskog tla i koji se bori protiv srbo-jugoslovenskih zlotvora je najbolje organizaciono produciran i nacrtan, izdavan u dobro odštampanoj seriji svesaka, ali sa tekstom i idiomom koji su đubre, kao i ostali slični stripovi iz drugih krajeva SFRJ.
Ono što je za razumevanje stripskog izdavaštva i distribucije na jugo-balkanu najvažnije je to da je SFRJ 1945-1992. najviše bila “široka” samo oko 970 km, a “visoka” oko 450 km. Podaci se razlikuju, ali samo za desetak km više ili manje. Danas tu postoji čak 6 nezavisnih država, a skoro pola sveta priznaje i sedmu kao nezavisnu.
Lanci kioska su bili po svim gradovima i selima, a sva stripska izdanja i ostala štampa su svima bili dostupni.
Autori su slobodno cirkulisali i sarađivali sa svim redakcijama, tako da se teško uspostavljaju kriterijumi šta je to samo srpski, šta su hrvatski, slovenački i ostali stripovi. Na primer, video sam tvrdo ukoričeni album iz Makedonije “Makedonski strip u ediciji Nikad robom” iz 2016. godine.
U nedostatku makedonskog stripskog izdavaštva, autor-publicista je, po meni, pokazao ekstremni višak nacionalnog entuzijazma i “kontekstualizacije”, uz “redukciju” svih važnih podataka. Ako je kolega već stavljao nacionalni prefiks “makedonski”, onda je mogao da pomene i srpsko poreklo edicije, pa knjigu da naslovi sa, recimo, “Makedonske istorijske teme u srpskoj ediciji Nikad robom” ili “Stripovi o Makedoniji u srpskoj ediciji Nikad robom” (ilustracija br 130).
To su sve srpski stripovi!
Izuzimam one koje su crtala i pisala po dva navedena Makedonca, ali samo ako su ti stripovi posle objavljeni i u Makedoniji na makedonskom jeziku (koji Bugari ne priznaju), pa lično nemam ništa protiv da ih neko smatra i makedonskim stripovima, uz napomenu da su premijerno objavljeni pre pola veka u Srbiji. Ono što ne dozvoljavam je profesionalna nekorektnost i intelektualno nepoštenje, izazvano željom da se, u nedostatku sopstvene stripske tradicije, prisvoji tuđa (pop)kulturna baština i istorija (stripskog) izdavaštva.
Serija svesaka “Nikad robom” je, premijerno, na srpskom jeziku izlazila u SR Srbiji od 1963. u izdavačkom preduzeću “Dečje novine” registrovanom u SR Srbiji (grad Gornji Milanovac), u formi tabli (format, upis teksta…) koju je diktirala srpska redakcija, sa srpskim urednicima, sa honorarima iz Srbije i sa autorima Srbima: Nikola “Kokan” Mitrović, Stanislav Spalajković, Dobrica Erić, Živorad Atanacković, Petar “Pera” Radičević, Miodrag “Miša” Đurđić, Milorad Janković…
U pomenutoj makedonskoj monografiji iz 2016. su samo dva crtača i dva scenariste stvarno iz Makedonije (ostali Srbi su pošteno nabrojani, ali neki sa biografijama i preskočeni – npr. Stanislav Spalajković), a i oni su te svoje stripove sa stripovanim događajima iz Makedonije objavili u Srbiji, kod srpskog izdavača, na srpskom jeziku…itd.
Redovno su sveske “Nikad robom” o istorijskim događajima i periodima, od dolaska Slovena u 5-7. veka na Balkan (niko ne zna tačno, ne samo godinu nego ni vek) pa do Drugog svetskog rata, izlazile do 1969. i sveske br. 195, a onda se sve pretvorilo samo u seriju svesaka o dvojici partizanskih kurira “Mirko i Slavko”. Ta serija je bila očajno pisana (tekst je vređao inteligenciju čitalaca) i još gore crtana, ali je imala neverovatnu popularnost u narodu i tiraži su se kretali od 100.000 do, sa doštampavanjima, i 300.000 primeraka. Napravljena je čitava manufaktura crtača i scenarista za nedeljna izdanja i jedan studijski način kolektivnog kreiranja stripova, možda prvi takav u Jugoslaviji. “Mirko i Slavko” su u “Nikad robom” trajali do 1972. godine i broja 439, ali neredovno i haotično naslovljavane i dizajnirane sveske (naslovljene sa “Nikad robom” ili “Mirko i Slavko” ili oba naslova zajedno na naslovnim stranicama), što je bila konfuzna praksa tog izdavača od osnivanja, stizale su na kioske do devedesetih.
Srpski stripari su se često, osim srpske istorije u stripu, u srpskoj seriji svesaka “Nikad robom” bavili i temama drugih jugoslovenskih naroda (Hrvata, Makedonaca, Slovenaca…). Na primer, Beograđanin Petar Radičević u stripu “Baltazar II na zgarištu” (tema: zemljotres u Dubrovniku 1667. i Turci) u svesci br. 79 iz serije “Nikad robom”.
Ili Beograđani Aleksandar Bizetić i Zdravko Sulić “Doviđenja naše more” u svesci br.79 iz serije “Nikad robom”. Tema je pomalo bizarna. U nedostatku eksploziva za diverzije pruga i ostalog duboko u kopnu, hrvatski partizani dođu na ideju da iz mora vade okupatorske protivbrodske mine, rastavljaju ih i vade iz njih eksploziv. naravno, delikatan posao uspešno obavljaju uz mnoštvo ubijenih okupatora (ilustracija br. 137)
VEZA ISTORIJE I TEHNOLOGIJE, DAKLE I ŠTAMPARSKE, IZDAVAČKE I DISTRIBUTIVNE
Velikoj Otomanskoj imperiji tehnološki razvoj nije bio prioritet, a ona je kao feudalno ustrojena dominirala na ovim prostorima, aproksimativno, u zavisnosti od države do države i naroda do naroda, od vek ili nekoliko decenija pre Gutenbergovog pronalaska štampe, približno 1400-1450. godine, pa sve do, opet približno, 1878. godine i Berlinskog kongresa. Dakle, nekoliko decenija pre konačno uobličenog novinskog stripa 1894-1896. godine u Srbiju je tek stigla s mukom kupljena štamparska mašina.
Ponegde na Balkanu, južnije i istočnije od Srbije, sa Turcima se za oslobođenje u Makedoniji, Bugarskoj, današnjoj Albaniji i Grčkoj ratovalo i sve do 1918. O makedonskom Ilindenskom ustanku 1903. je već pisano (ilustracije br. 131 i 132).
Zapadni svet i Evropa su iz feudalizma u kapitalizam, modernizaciju i industrijalizaciju zasnovanu na razvoju nauke ušli oko 17. ili 18. veka, a Turska je tek posle ustanka Mladoturaka 1908. na čelu sa Mustafom Kemalom pašom Ataturkom, dakle u 20. veku, počela svoj put od feudalizma ka kapitalizmu.
Vidimo da je Turska, koja na Balkanu nije ustanovljavala štamparije, a balkanskim narodima (i ostalima kojima je vladala) nije dozvoljavala ne samo štampanje, nego ni bilo kakvo školovanje, bolnice i mnogo šta drugo o čemu će ovde biti reči, dakle na tom Balkanu takva feudalna Turska je vladala ili u mnogim delovima bila ključni igrač – oko 500 ili više godina!
Pola milenijuma odsustva pismenosti, medicine, industrije, građanskih prava…!!!
Bukurešt, današnji glavni grad Rumunije, bio je duže od veka, između 1812. i 1918. godine, mesto .ivanja čak 4 ugovora (Bukureštanski mir) između balkanskih naroda, a usput i između dve imperije: ruske koja je sa turskom uvek imala turbulentne odnose, od izvanrednih do ratnih. U proseku dobre. U svakom slučaju bolje nego prema “malim”, preciznije rečeno malobrojnim balkanskim narodima na svojim relativno malim površinama! Delimičan izuzetak je bila buntovna Bugarska, ali ni ona nije baš najbolje prolazila, ni sa Rusijom ni sa Turskom.
Valjda onda nije slučajno i što ovaj projekat centar ima u krajevima današnje Rumunije.
Pošto Srbija sa Rumunijom, koliko znam, kao jedinom od balkanskih zemalja i suseda nikada nije ratovala – a opet uz ogradu da mi je nešto promaklo – u srpskom stripu nema nijednog Rumuna kao negativnog lika.
Ostali su prisutni.
Do stripovane epohe Drugog svetskog rata ponajviše su negativci bili Turci, bilo je i nešto Bugara, a posle su neprikosnoveni postali Austrijanci i Nemci.
Šta da se radi… Ni mi njima nismo po volji, jer je Srbija u oba svetska rata bila na suprotnim stranama od ove dve velike države.
Danas su Nemačka i Turska najveći privredni partneri Srbije! To su ti istorija i život! Ako se ne varam, treći po ekonomskim odnosima, početkom treće decenije 21. veka nam je Kina!
Stripska razmena u istoriji stripa Srbije na Balkanu, pa i šire, obrnuto je srazmerna istoriji ekonomske razmene! Sa Amerikancima ili Francuzima Srbi i nemaju veću ekonomsku spoljnu trgovinu, a stripova – koliko vas volja!