Table of Contents
PROPUŠTENE PRILIKE 1950-1990.
Slobodan Ivkov
Tek poslednje decenije 20. i prvih decenija 21. veka scenaristi kao što su, na primer, diplomirani dramaturg Đorđe Milosavljević iz Beograda ili Marko Stojanović iz Leskovca u većem obimu izučavaju i dotiču se seriozno istorije u stripu.
Nažalost, i Milosavljević se posednjih nekoliko decenija okrenuo srpskim TV serijama koje su u ekspanziji, a on je bio jedini koji je napravio ozbiljan i obiman strip o Konstantinopolju u vreme Vizantije.
No, i taj strip “Kalokagarti”, koji je još pre tri decenije, oko 1993. nacrtao Milan Jovanović, pre je strip epohe (pojavljuju se usput i neki vizantijski vladari i osobe kao istorijski likovi), i to sa mnogo elemenata avanturističke fantastike, nego što je to pravi, realistički, na istorijskim činjenicama zasnovan istorijski strip (ilustracije br. 106, 107 i 108).
Ilustracije br. 106, 107 i 108.Naslovna stranica i dve table (61 i 69) iz stripskog albuma “Kalokagarti”, scenario Đorđe Milosavljević i crtež Milan Jovanović, izdavač “Orbis”, Beograd, 1994. Pre toga strip je u nastavcima štampan oko 1993. u nedeljnom časopisu “Politikin zabavnik” u Beogradu, a ponovljen u obojenoj verziji u “Politikinom zabavniku” oko 2020.
Nije najvažnije, ali neko se u ovom stripu tokom kreiranja “Kalokagartija” prebacio u godinama kojima se bavio: scenarista, crtač ili urednik koji je propustio da uradi svoj producentski deo posla.
Naime, već na naslovnoj stranici je navedena godina radnje – 529. Prema nesumnjivim istorijskim podacima, na vlasti u Vizantiji je tek 2 godine bio car Justinijan, koji je vladao 527-565. (ilustracija br. 107). Prikazan je u stripu i na mnogo drugih tabli (3, 61, 63, 64…). Pri tome, u istom vremenu je na tabli 29 već prikazana gotova bazilika/crkva Agia Sofia (Sveta Mudrost ili Sveta Sofija), a njeno podizanje je započeto tek 3 godine posle 529. i građena je tek 532-537.(ilustracija br. 129)
Ilustracije br. 129.Tabla br. 29 iz stripskog albuma “Kalokagarti”, scenario Đorđe Milosavljević i crtež Milan Jovanović, izdavač “Orbis”, Beograd, 1994. Kao gotova prikazana je tobože u 529. bazilika, odnosno crkva Agia Sofia/Sveta Sofija/Aja Sofija, čija gradnja je, u stvari, tek počela 3 godine kasnije, 532., a završena je 537. Bila je oko 1.000 godina pravoslavni hram, sve dok ga posle osvajanja 1453. Turci nisu pretvorili u džamiju, dogradivši četiri tornja. Svetovnu funkciju muzeja su joj odredili Mladoturci i Kemal Paša Ataturk, da bi tačno vek kasnije, oko 2021. opet bila pretvorena od turističke atrakcije u džamiju. Postoji li o tome već neki balkanski strip?
Većinu ostalih, ali zaista dobrih pisaca stripskih scenarija, neuporedivo više od istorije interesuje fantastika, naučna fantastika ili humoristički stripovi.
Na primer, odličan srpski scenarista Zoran Penevski, urednik je u već nekoliko decenija najvećoj srpskoj izdavačkoj kući čiji se vlasnik nažalost zarekao da neće objavljivati stripove. On je sa crtačem Goranom Josićem napravio jedan odličan, dirljivi strip o istorijskom događaju, o bombardovanju Srbije 1999. godine i rušenju mostova od strane NATO, iz vizure mladih ljudi koji žive u gradovima na reci Dunavu: Pančevu i Novom Sadu, 25 km i 90 km severnije od Beograda. Ali, sa druge strane reke, bez mostova, komunikacija teško ide…
Koliko ovdašnje srpske stripske izdavače interesuje čak i savremena istorija u stripu, najbolje govori to što je album “Reke iznad mostova” koju je nacrtao Goran Josić, objavljen samo kod “Delkura” (“Delcourt”) 2003. u Francuskoj, ne i u Srbiji na srpskom jeziku. Penevski danas na internetu piše scenarija za duhovite, fantastične ili horor stripove, ali ne više i istorijske.
U Srbiji je komercijalno tržište i domaćeg stripskog i književnog stvaralaštva gotovo potpuno nezainteresovano za srpske stripare, osim u dva slučaja: da im umetnici besplatno ustupe izdavačka prava pa da večitim dužnicima, dakle malim izdavačima, veruju na reč da će im nekada nešto biti plaćeno, ili da sami plate štampu i pripremu stripova koji se besplatno rade po pola godine ili godinu, a da zauzvrat dobiju manji broj primeraka pa neka sa njima rade šta ih volja.
Poznajem književnicu čija su tri romana za decu rasprodata kod jednog izdavača u 500 primeraka svaki (što je ovde veliki uspeh), a kojoj su onda od drugog, odista velikog i solventnog izdavača koji se bavi visokoprofitnim izdavaštvom kompjuterskih priručnika i knjiga, kada su videli da je spisateljica u velikoj novčanoj oskudici, isplatili po 50 evra honorara (jupi, neto!) za svaku od tri knjige, koje ukupno imaju 700-800 stranica. Morala je da prihvati.
Važno je napomenuti da scenarija za istorijske stripove do sedamdesetih uglavnom i nisu pisali i crtali profesionalni istoričari, već često urednici, književnici-pesnici (prozaisti nisu želeli da možda pokvare svoj ugled i kompromituju se), pisci trivijalne literature, samouki ili nedovoljno likovno obrazovani stripari, ujedno i neformalno stručno obrazovani ili samouki, pasionirani ljubitelji istorije, kolekcionari oružja, kostima epohe i “zamkolike” srednjovekovne arhitekture (Petar “Pera” Radičević, Božidar “Boža” Veselinović, Živorad “Žika” Atanacković, Nikola Mitrović “Kokan”, Radivoje “Rade” Bogičević …), tako da su im akcija, atraktivan zaplet, kostim, oružje i avantura bili u prvom planu interesovanja. Po zapisima jednog od osnivača “Dečjih novina” (i samog autora scenarija, zbog naplate honorara mimo redovne plate, pod tuđim imenom za idiotski “partizanski” strip “Mirko i Slavko”)scenarija je, kada je videla koliki su honorari, pisala i sekretarica te izdavačke kuće.
Jedan urednik “Dečjih novina” se hvalio da su honorare, koji su se šezdesetih i sedamdesetih isplaćivali u gotovini, kući nosili u kutijama za cipele. To je kasnije u svojim memoarima “hendlovao” vodeći urednik te ekipe.
S druge strane, urednici nisu bili ni dobri producenti. Najčešće srednjoškolski obrazovani, ne previsokih standarda, ni crtačkih ni štamparskih. Upis teksta, očajna roto-hartija, bledi otisci crne boje, haotično nanošenje kolora – sve to danas, posle 65 i više godine izgleda ispod profesionalnog nivoa. No, ni tadašnje čitateljstvo nije bilo zahtevno. Bez obzira, tiraži su se merili stotinama hiljada primeraka po svesci!
Zbog uredničke nedoraslosti, voluntarizma i diletantizma, u Srbiji su propuštene neverovatne prilike!
OKO 4-5 VEKOVA VLASTI OTOMANSKE IMPERIJA NA BALKANU
Nevolja sa Otomanskom imperijom vezana za strip, ako ostavimo na stranu druge, za goli život važnije aspekte, bila je u tome što Turci narodima i zemljama kojima su vladali nisu dozvoljavali školovanje i opismenjavanje, štampanje periodike, dakle ni razvoj narativne i grafičke (likovne) kulture. Ponavljam, 400 do 600 godina, u zavisnosti od toga gde se nalazila zauzeta, više ili manje nesrećna balkanska teritorija!
Pismenost, slikanje i ručno umnožavanje (freske, ikone, ručno prepisivane i iluminirane, odnosno raskošnim inicijalima i minijaturama ilustrovane crkvene knjige…) bili su dozvoljeni samo u preostalim manastirima i crkvama koji nisu bili spaljeni ili pretvoreni u džamije. Sve, u zavisnosti od ličnog karaktera i raspoloženja lokalnog bega ili age (Ilustracije br. 1 i br. 2).
Ilustracije br. 1 i br. 2.Jedna od tipičnih iluminiranih stranica iz srpskih srednjovekovnih ukoričenih listova pergamenata. Ova je iz crkveno-službenog “Miroslavljevog jevanđelja”, više od 200 godina pre dolaska Turaka napisanog i iluminiranog (inicijali i minijature) oko 1180. godine na 181 listu pergamenta. Danas je pod zaštitom UNESCO: “Miroslavljevo jevanđelje” je od 2005. u okviru sektora paleografije upisano u listu “Memorija sveta”, a fizički se nalazi u beogradskom Narodnom muzeju. Pretpostavlja se da ga je ispisao ili bar iluminirao dijak Gligorije, .an na poslednjem listu. Paleografi u Evropi i svetu to pismo na starom srednjovekovnom crkveno-slovenskom srpskom jeziku, u srpskoj redakciji i raškoj ortografiji, dakle to pismo i jezik koji su se u manjoj ili većoj meri zadržali sve do 19. veka, u žargonu nazivaju “srpska gotica”. Jezički modernizator i reformator srpskog jezika i pisma Vuk Stefanović Karadžić je bio prijatelj Johana Volfganga Getea /Johann Wolfgang Goethe i braće Grim / Jacob i Wilhelm Grimm), koje je posećivao i sa kojima se dopisivao. Knjiga se kasnije nalazila sklonjena od uništenja u srpskom manastiru Hilandar, koji su 1198/1199. sagradili na srednjem kraku Atos (Sveta Gora) poluostrva Halkidiki u Grčkoj srpski vladar Simeon Nemanja i sin Rastko Nemanjić (budući kaluđer Sveti Sava). Na Atosu postoje mnogi pravoslavni manastiri. Pored ostalih, najviše ih je grčkih, ruskih, bugarskih, gruzijskih… Bio je u blizini Hilandara i jedan albanski manastir, dok su Albanci većinom bili pravoslavci. Danas je drugačije. Broj albanskih monaha je u vreme vladavine ateističkog komunističkog diktatora Envera Hodže pao ispod 7, nisu stizali novi kaluđeri i po pravilima zajednice manastira na Atosu – ugašen je. Kolege iz Albanije će verovatno prikazati svoje slične iluminirane srednjovekovne knjige, preteče ilustracije i sekvencne naracije. Zanimljivo je da je Hilandar oko 1844. posetio ruski kaluđer (ili naučnik, ili kaluđer arhimandrit-naučnik, ili ruski patriota naučnik-lopov Porfirije-Petar Uspenski), divljački iščupao iluminirani166. list i bez pisanog odobrenja sakrivenog ga je odneo u Rusiju, gde se i danas nalazi u Nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu. Lično predsednik Putin je 2018. obećao srpskom predsedniku Aleksandru Vučiću, ministru kulture Vladanu Vukosavljeviću i srpskoj javnosti da će taj 166. list biti vraćen u Srbiju, samo da Srbija pre toga pošalje zauzvrat Rusiji 7 slika postrevolucionarnog emigranta Nikolaja Reriha, koji je te slike, bežeći dalje na Zapad od usrećiteljske “matrjone”, 1932. poklonio i ostavio srpskom Narodnom muzeju. Nažalost, pisani trag o donaciji se izgubio tokom Drugog svetskog rata i nacističke okupacije. Pošto Nemce nije interesovala “dekadentna jevrejska umetnost”, slike su s gađenjem ostavljene u Muzeju kada se vojska povlačila. Nacisti su iza sebe palili dokumentaciju, arhive, čitave biblioteke… Skupština Srbije je 24. januara 2020. usvojila Zakon o potvrđivanju dve godine pregovaranog Sporazuma između Vlade Srbije i Vlade Rusije o predaji ukradenog 166. “peterburškog” lista “Miroslavljevog jevanđelja” Srbiji i, s druge strane, Srbiji poklonjenih slika Nikolaja Konstantinoviča Reriha Rusiji. Po kustosu Nikoli Kusovcu, procenjena današnja vrednost u zapadnim aukcijskim kućama je po komadu oko 4 do 7 miliona evra. Rerihova slika “Madona Laboris” iz 1931. je 2013. prodata za 10,3 miliona dolara. Srbija je Putinu i Rusiji po dogovoru poslala tih 7 slika, a stigla nam je zauzvrat jedna nesporno odlična kopija tog ukradenog lista i odgovor da su se Rusi iznenada naknadno setili da postoji ruski zakon o zabrani iznošenja iz Rusije umetničkih dela bez obzira na njihovo poreklo…
Za vreme turske vladavine ni upotreba zvona u crkvama nije dozvoljavana. Vekovima je bilo zabranjeno ustanovljavati bolnice, makar i po kućama. Vračaj, leči se travama… Kako znaš i umeš! U Rusiji je i danas reč za lekara – vrač!
Kanalizacija? Vodovod? Pošta?
Zaboravi! I tako oko 380 godina! U Srbiji je tek posle dva krvava ustanka, prvim “hatišerifom” (sultanovim ukazom) iz 1830. jedan sultan posle 1452. kada je sultan Sulejman osvojio Beograd, dozvolio da se u crkvama zvoni, da se prave bolnice i otvaraju škole, organizuje poštanska služba, ali što je za prastripove najvažnije – i kupuju štamparije!
Nije onda čudno što je prema prvom popisu u, posle dva velika ustanka relativno slobodnoj Srbiji (Beogradski pašaluk, kojem je Drugim hatišerifom iz 1833. pripojeno još 6 oblasti “nahija”, ali i dozvoljeno popisivanje stanovništva) 1834. godine ostalo samo oko 700.000 (698.200) stanovnika i oko 100.000 kuća (93.540) u 2.400 sela i nekoliko manjih varoši.
Do 1830. godine, pa još nekoliko godina dok se nije nabavila prva štamparija, knjige i periodiku su štampali Srbi u rasejanju, u velikim zajednicama koje su postojale u Austriji (Beč/Wien), Nemačkoj (Lajpcig/Leipzig), Italiji (Trst/Trieste i Venecija/Venice), mađarskim gradovima Sent Andreja, Sekešfehervar (Szekesfehervar/Stoni Beograd), Budim i drugde. Pešta, s druge strane Dunava, tek se kasnije urbanističkim širenjem fizički spojila sa Budimom (danas: Budimpešta/Budapest), kao i Nju Džerzi sa Njujorkom, ili u Srbiji Zemun sa Beogradom.
U Budimu je 16. februara 1826. osnovana naučno-kulturna nacionalna institucija “Matica srpska” da bi se organizovano tražile mogućnosti za štampanje, obrazovanje, održavanje kulture… U početku samo za legalno održavanje 1824. osnovanog časopisa “Serbske letopisi”, posle preimenovanog u “Letopis Matice srpske”. Časopis izlazi i danas. Pokušao sam još početkom devedesetih da objavim u tom časopisu tekst o istorijatu srpskog stripa, kao grafičke discipline srpske primenjene umetnosti, ali nisam uspeo. Odneo sam ga lično u Novi Sad, kucanog pisaćom mašinom, kako se tada radilo, da mi se ne izgubi negde u pošti. Uredno su mi ga vratili kada sam otišao da se raspitam o ishodu. Nadam se da je do danas bar neko uspeo nešto da objavi o stripu u tom časopisu za kulturu koji će uskoro obeležiti dva veka postojanja… Verujte mi na reč, štampanih stripova u njemu – do sada nije bilo.
I Budim i Novi Sad su na reci Dunav. “Matica srpska” je, posle 38 godina, 1864. preseljena u Novi Sad, gde je i danas. Njen dragoceni knjižni fond je iz Budima prevezen na jug brodovima. To je još uvek bio deo mađarske, odnosno Austrijske imperije, ali samo oko 90 km od Beograda.
Na jugoistoku Austrijske imperije, kojom je vladala dinastija Habsburga, a koja je posle mađarske želje za teritorijalnim osamostaljenjem od Austrije, velike bune 1848. i čuvene Nagodbe 1867. preimenovana u Austro-Ugarsku monarhiju, postojali su gradovi sa većinskim ili mnogobrojnim neaustrijskim i nemađarskim stanovništvom.
Danas su gradovi Novi Sad, Sombor i Subotica na severu Srbije, u pokrajini Vojvodina. U to vreme su bili na jugu Mađarske, koja je bila na istoku Austrije, pod punom austrijskom jurisdikcijom do 1867.
Mađari u Mađarskoj su posle mnogo borbi od 1868. dobili veću autonomiju i konačno svoj parlament. I kralja, doduše samo titularno, bez važnijih ingerencija. Iako se zajednica imala prefiks “dvojna monarhija”, do kraja života 1916. car Franc Jozef je držao obe titule.
Dinastija Habsburga je vekovima bila “zakon”, ne samo za Balkan, već od Španije, preko Boemije (danas Češke Republike) i Slovačke, sve do Rusije. Ko u Beču nije video Muzej istorije umetnosti sa porodičnom zbirkom slika, od Boša, Direra, Rubensa, Velaskeza, Rembranta, Brojgela i… taj je napravio životni propust!
Treba znati da je Austro-Ugarska, za koju mnogi pogrešno misle da je postojala vekovima unazad, trajala samo oko 51 godinu. Kada je u Sarajevu 1914. ubijen princ Franc Ferdinand, pa je započeo Prvi svetski rat, sa njegovim krajem 1918. okončano je postojanje i Austro-Ugarske.
Ostalo stanovništvo nije imalo ista prava kao Austrijanci, Mađari ili bolje situirani Jevreji. I pored formalnih molbi, drugima do 1918. nije dozvoljavano da budu vlasnici štamparija ili za grafičku naraciju još važnijih – cinkografija, koje su prema crtežima proizvodile metalne klišee.
Ipak, bilo je severno od Save i Dunava štamparija, za razliku od kasaba i mahala pod Turcima u ostatku današnje Srbije! Opet, uz teško dobijane ali moguće dozvole vlasti, mogli su da se izdaju časopisi, pa i ilustrovani. Prezimena vlasnika štamparija i cinkografija nisu bila južnoslovenska.
Sve je podlegalo oštroj državnoj cenzuri, no kada bi bilo objavljeno, švercovalo se južno preko reka Sava i Dunav u Srbiju. Tako su i u srbijanske krajeve (Beogradski pašaluk, Sandžački pašaluk…) stizali i časopisi, kalendari-knjige i ilustrovane knjige. Naravno, namenjene onima koji su 1878. umeli da čitaju (Ilustracija br. 3).
