DILEME OKO KRITERIJUMA ZA ODREĐIVANJE NACIONALNIH STRIPSKIH SCENA I NJIHOVIH ISTORIJA
Slobodan Ivkov
Lakše će se utvrditi koji sve narodi pripadaju Balkanu, nego odrediti šta tačno pripada korpusu čijeg nacionalnog stripa.
Mada, i ono prvo je problematično.
Na primer, iako geografski nesporno pripada balkanskom poluostrvu, lako će se u javnim nastupima primetiti da zvanična Hrvatska to, zbog lošeg imidža našeg nesrećnog poluostrva na Zapadu (nažalost, često opravdanog), u mnogim prilikama negira.
S druge strane, Slovenija i slovenački stripari, koji su geografski severnije od Hrvatske, većinom rado potvrđuju nespornu ovu naučnu činjenicu, doslovno vidljivu i iz kosmosa.
I Mađare delimično zahvata balkanska tektonska ploča koja se neumoljivo pomera ka severozapadu, severu i istoku. Ona, od Slovenije polako podiže Alpe, slično kao indijski potkontinent koji se podvlači pod azijsku ploču izdižući Himalaje, a na severu i istoku “udara” u slovačko-ukrajinsko-rumunski planinski lanac Karpate. Planine se opiru, ali balkanska tektonska ploča je neumoljiva!
Ipak, treba i naše severne i severozapadne komšije-poznavaoce stripa pitati, ili ih bar upozoriti šta ih uskoro, u geološkom pogledu vrlo brzo (za koju hiljadu godina – kilometar po kilometar) neminovno čeka. Bolje da se na vreme pripreme, pomire sa tom uznemirujućom činjenicom i pridruže nam se u balkanskom pandemonijumu.
Kod nas na Balkanu je uvek veselo i nikad dosadno.
Kao u cirkusu!
Samo, i mi ovde znamo: lepo je ponekad doći u cirkus, ali nije baš prijatno svakodnevno živeti u njemu…
Kriterijum teritorija?
Neće biti geografskih karti… Neće biti geo…
Od srednjeg veka, od kada se pominje i od kada su njom vladali srpski ili strani kneževi, župani, despoti i drugi velikaši, preko prvog srpskog kralja krunisanog 1217. pa do današnjih dana, Srbija ima teritorije veoma promenljivih veličina i oblika.
Izgleda da su granice najduže trajale u ovom današnjem obliku, dakle, po komunističkim istorijskim izvorima, od partizanskog kongresa Partije 29. novembra 1943. godine, održanog u danas bosansko-hercegovačkom gradiću simboličnog naziva Jajce (Testis Parvusor Little Egg).
Ovdašnja neodređenost, ravna onoj Hajzenbergovoj po kojoj mačka može, ali i ne mora da se nađe u kutiji čiji poklopac podignemo, prenela se kao infekcija od 2008. sve do danas i na Ujedinjene nacije. Oko pola svetskih zemalja vidi jedne granice Srbije, a približno druga polovina priznaje drugačije granice.
Bosna i Hercegovina, Hrvatska i Slovenija u ovom obliku i granicama nisu postojale sve do 1943/45. godine, kao ni Makedonija koja je nedavno dobila prefiks Severna (Makedonija).
Albanija je nastala 1912. voljom i podrškom Austrije, ponajviše da bi napakostila Italiji u njenoj težnji da zavlada i celom drugom stranom Jadranskog mora, ali i Grčkoj.
Komplikovana priča.
Rumunija je formirana 1862. sa Bukureštom kao glavnim gradom. Dobili su kralja Nemca. Bio sam u njegovom zamku u rumunskoj Sinaji, u jednoj od najneobičnijih i najminucioznije ukrašenih asimetričnih građevina koje sam video. Svi koji uđu u prostorije moraju da se izuju i dobiju papuče, jer su podovi savršeno uglačani.
I Bugari i Grci znaju svoje muke, odnosno kako su kod njih tekli događaji oko oslobađanja od Turaka i menjanja tamošnjih “elastičnih” teritorija.
Verujem da će moje kolege koje se bave svojim istorijama, istorijama stripa i istoriji u stripu u njihovim zemljama objektivno predočiti činjenice, za razliku od mnogih manje ili više stručnih tekstova koji se u međunarodnoj periodici i na internetu nalaze poslednjih nekoliko decenija u maniru postistine sa ulepšavanjima, restartovanjima istorija i “lakirovkama”.
Ako nam je za utehu, i mnoge veće zemlje od naših balkanskih, danas već generacijama uzimane zdravo za gotovo, u predstavama običnih ljudi kao da funkcionišu od srednjeg veka ili još od pre, u stvari – i nisu postojale pre 19. veka.
Italija se oko pokrajine/državice Pijemont polako formirala 1861/1870. a, rekoh već, Nemačka postoji pod ovim nazivom i približnom teritorijom tek od 1871.
Smatram da nije ispravno a ni politički korektno sintagmu “malobrojni narodi” skraćivati u “mali narodi”.
Mi na Balkanu smo “malobrojni narodi”, teritorije nisu prevelike ali ima i manjih na svetu, noi istorije nam ne nedostaje
O svemu ovome, više će biti činjenica tokom razmatranja istorije kao kriterijuma i faktora diferencijacije.
No, ako se složimo da je moderno koncipirani strip vezan za novinsku istoriju, pre svega treba istaći da su balkanski narodi, ne samo sarađivali oko ratova i oslobađanja u neposrednoj fizičkoj borbi od Otomanske imperije, nego i u kulturno-informativnim aktivnostima.
Nažalost, jedan od najvećih grčkih boraca za slobodu Riga od Fere je dovezen iz Austrije u Beograd, gde su ga Turci mučili i pogubili (danas je u blizini tog mučilišta i muzej i spomenik Rigi), ali pre toga su grčki štampari i izdavači (braća Publije i Georgije Markides Puljo) pomogli u izdavanju prvih periodičnih srpskih novina “Novine serbske” 14. (27.) marta 1791. u Beču.
Ne samo Grci i Srbi, već i mnogi drugi predstavcnici balkanskih naroda koji su se borili za nezavisnost živeli su i od 17. do 20. veka delovali u Austriji, a posebno u Beču, verujući da su tu sigurni, zbog međusobnog neprijateljstva dve imperije. No, otomanska i austrijska carevina su i međusobno politički “trgovale”, pa je tako Riga od Fere predat Turcima.
U zaglavlju “Novina serbskih” je moralo da stoji da je izdavanje odobreno od austrijskih vlasti (ilustracija br 35).
Tokom određivanja istorije stripa o istoriji u okviru jedne nacionalne stripske scene, treba li u obzir uzeti samo originalno kreirane istorijske stripove
ili i na jezik te nacije prevedene inostrane stripove o istoriji?
Od 20. oktobra 1934. kada je u beogradskom dnevnom listu objavljen prvi serijalizovani moderno koncipirani avanturistički strip realističke stilizacije “Tajni agent Iks-9” (“Secret Agent X-9”) scenariste Dešajela Hemeta (Dashiell Hammett) i crtača Aleksandra “Aleksa” Rejmonda/Alexander “Alex” Raymond (ilustracija br. 36) do danas 2022. je bez prekida u Srbiji i Jugoslaviji objavljeno doslovno na milione kratkih i dužih stripova.
Nemoguće je odvojiti inostrane i srpske “istorijske” stripove, domaće i prevedene koji su vezani za određene istorijske epohe, od kojih su postali žanrovi: vestern, Drugi svetski rat, srednjevekovni, gusarska epoha… Na primer, i Srbi su se bavili istorijom Divljeg zapada, bilo na realistički stilizovan način ili kroz grotesku (ilustracije br 37, 38 i 39)
Stripovi su u Srbiji objavljivani već nedelju dana po oslobođenju Beograda, krajem oktobra 1944. u časopisu “Pioniri”. Stripove o partizanima je crtao Ivan “Ivo” Kušanić, a pisao književnik za decu Branko Ćopić. U prvom broju je bila reprintovana i jedna tabla Diznijevog “Paje Patka”/”Donald Duck” nastala pre Drugog svetskog rata.
No, kako to nije “istorijski strip”, kao ilustracije prilažemo dva nastavka groteskno stilizovanih stripova crtača Ive Kušanića i scenariste Branka Ćopića iz 1944. i jednu realističku tablu Ive Kušanića o partizanima (ilustracije br 40, 41 i 42).
Već u drugom broju “Pionira” izostao je “Paja Patak”, što nije bio dobar znak, no srpski komunisti, za razliku od ruskih komunista koji su u Srbiju krajem 1944. stigli sa svojim jedninicama, takođe sa srpskim u jugoslovenskim partizanima u naletu tokom proterivanja nacista, navikli su na stripove.
Mnogi srpski partizani su za konspirativna imena uzimali imena stripskih likova iz međuratnih časopisa (“Pinki”, “Šilja”…).
U komunističkoj Rusiji stripovi su bili nepoželjni. Diznijevi stripovi su u 2. broju “Pionira” izostali, ali stripovi o mladim pionirima i partizanima nisu.
Za primere ću najviše koristiti ilustracije iz srpskih, balkanskih i evropskih stripova, objavljivanih u Srbiji, pošto se ova “istorijska” tema prvenstveno tiče Evrope i Balkana kao njenog dela, ali povremeno će biti i primera prevedenih američkih.
Na primer, “Princ Valijant” Harolda “Hala” Fostera, koji je u SAD premijeru imao 1937. a u Srbiji se objavljivao već od 1938. u stripskom časopisu “Mika Miš”. Ovaj časopis je svake godine pravio nagradne ankete među čitaocima o popularnosti stripova.
Posle čisto avanturističkih “neistorijskih”, “Fantoma”, “Mandraka”, “Flaša Gordona” i još nekih, 1938. se pseudoistorijski “Princ Valijant” našao na 6. mestu po popularnosti. Već naredne 1939. je posle ankete zauzeo 2. mesto, odmah posle “Tarzana”, takođe Hala Fostera, a ispred “Flaša Gordona” i nekih stripova nastalih po “romanima epohe” (“Zvonar Bogorodičine crkve” po Viktoru Igou, “Davida Koperfilda”…). Bilo ga je sve do nacističke okupacije aprila 1941. i na naslovnim stranicama ovog časopisa (ilustracija br 43)
Znajući za njegovu popularnost, neposredno po raskidu Komunističke partije Jugoslavije 1948. sa diktatom ruske komunističke partije, koja je generalno u zemljama u kojima je posredno vladala strip proglašavala nepoželjnom delatnošću, obnovljen je pedesetih i “Princ Valijant” (ilustracija br 44).
“Princ Valijant” je u knjigama od kraja sedamdesetih nekoliko puta kompletno reprintovan u Srbiji, što crno belo – što u boji (uključujući i kompletan opus Džona Kalena Marfija /John Cullen Murphy, koji je nasledio u crtanju i pisanju seriju od Fostera).
Dvostruko je zanimljiv.
Prvo, kao forma (“istorijskog”) stripa u kojoj dominira ilustracija nad tekstom, iako teksta nema u “balonima”, što je po nekim teoretičarima stripa conditio sine qua non definicije “pravog” stripa.
Drugo, jer je “Princ Valijant” dobar primer pseudoistorijskog stripa: postoji istorijski okvir, epoha je jasno definisana (enterijerima, eksterijerima, odećom i rekvizitom), ubačeni su likovi koji su bile nesporno istorijske ličnosti u određenom periodu (ili bar likovi okvirno uverljivih predanja: Artur, vitezovi Okruglog stola, ser Gaven…), ali glavni lik je izmišljen od strane autora.
Nešto slično smo imali u evropskom stripu, objavljivanom i u Srbiji.
Na primer, u vesternu “Ken Parker” Iva Milaca /Ivo Milazzo.
Kada smo već kod vesterna, i to je nesporno istorijska epoha. Bezbrojne “kaubojske” stripove sa istorijskim ličnostima kao glavnim ili sporednim likovima kreirali su i srpski stripari (ilustracije br. 37,38 i 39), a bilo ih je u mnogim inostranim.
Čini se da su Italijani najsistematičnije pokušavali da realističkom stilizacijom rekonstruišu taj istorijski period osvajanja Severne Amerike kroz stotinak epizoda serije “Priče sa Divljeg zapada”. Vreme radnje serije je oko jednog veka, pa izmišljena porodica doseljenika Breta Mekdonalda, sa naslednikom sinom Petom i unucima prolazi sve prepozanatljive prelomne istorijske događaje.
Već od prve sveske i od prve ekspedicije Vilijema Klarka i Merivortera Luisa koji po nalogu predsednika SAD Tomasa Džefersona sa 46 ljudi u ekspediciji plove uz reku Misuri ka neistraženim prostorima Zapada, preko bitke kod Alamoa, građanskog rata i mnogih drugih, do Pinkertonovih agenata, poštanske službe, istraživanja naftnonosnih nalazišta, diližansi, širenja železničke mreže preko kontinenta, stižu u 20. vek industrijalizacije.
Sve to je u nekoliko izdanja prevedeno u Srbiji od kraja šezdesetih. Nažalost, po lošem običaju površnih srpskih urednika različitih izdavača, u ovom slučaju “Dnevnika” iz grada Novog Sada, sveske nisu tačno datirane, ali počinju negde oko kraja šezdesetih.
Epizode od u proseku 72 stranice su izlazile u dve serije svesaka: “Zlatna strip-serija” i “Lunov magnus strip” (ilustracije br 45, 46, 47, 48, 49, 50, ). Visina im je bila 20,5-21cm, a širina 14,5-15cm. U te dve serije je bilo i špijunskih, SF, raznih avanturističkih i drugih vestern-stripova.
