STRIP U ISTORIJI I ISTORIJA U STRIPU, NE SAMO SRPSKOM

EKONOMSKA RAZMENA I ISTORIJSKA RAZMENA VATRE

Slobodan Ivkov

Turska

Nažalost, trenutno ne mogu da se setim nijednog na srpski prevedenog originalnog i potpuno turskog stripa (i scenarista i crtač Turci). Pogotovo ne o realnim istorijskim događajima! Čak ni o 4-5 vekova okupacije Srbije! Pretpostavljam da nisu prevođeni na srpski, ili zato što su Srbi tamo u stripovima obrnuto prikazani nego ovde Turci, ili je, što je još gore, Turke u stripu baš briga za Srbe. A toliko smo vremena proveli zajedno! S druge strane, u Srbiji su turske TV-novele (“TV sapunice”) veoma popularne, iako je očigledno da ni mnogi njihovi scenaristi, a ni režiseri nisu nogom stupili u Beograd (za celu Srbiju – nisam siguran). Na primer, u epizodi turske TV serije o Sulejmanu Veličanstvenom koji je 1521. konačno osvojio Beograd i razorio srednjovekovnu tvrđavu, što je bio definitivni kraj poslednjih jadnih slobodnih ostataka srednjovekovne Srbije posle 1400. godine, nesporno odlični generali turske vojske Beograd ne napadaju sa očekivane južne, turske strane, već iznenada sa severa, iz do tada austrijskog i mađarskog Zemuna. U TV seriji pred impresioniranim gledaocima je masovni, zastrašujući turski juriš sa nekih ogromnih brda i planina, a Zemun je, u svari, grad na dnu isušenog Panonskog mora. U toj, u stvarnosti, beskrajnoj panonskoj ravnici koja zauzima ceo sever Srbije, gotovo celu Mađarsku i deo Rumunije (ne samo Zemun, gradić 10 km od centra Beograda – od 1934. beogradsku opštinu). Prvi bregovi i kamenje su 100 km severnije, Vršački Breg i Fruška Gora, nekadašnja ostrva u pre, manje ili više koji milion godina isušenom Panonskom moru… Nadam se da je u turskim stripovima, bar o sultanu Sulejmanu to bolje i verodostojnije prikazano. Ne sećam se da li su prikazali i da je 9/10. septembra 1521. sultan Sulejman postrojio sve muške i ženske Srbe i, zajedno sa decom, ih preselio u Istanbul, do kojeg su morali da stignu peške! Naseljeni su u deo grada koji se i danas zove Beogradska šuma, ali Srba tamo odavno više nema. Oko 360 godina kasnije Srbi su sve Turke iselili iz Beograda, ali je to bila slaba uteha…

Kina

Zanimljivo, imamo i sa kineskog jezika na Balkanu jedan istorijski strip još iz vremena Mao Ce Tunga ili njegovog, posle likvidiranja pretnji Maove udovice i tzv. “četvoročlane bande”, naslednika Deng Siaopinga koji je, setimo se, poučno pričao o crnim i belim mačkama.

Na srpskom jeziku se od kraja septembra 1980. nalazi štampan jedan istorijski kineski strip: “Petnaest teških godina”. Štaviše, to je meko ukoričeni album velikog formata na 48 stranica, doduše roto-hartije, od čega je 44 table po 6 prizora (264 prizor-polja), ispod kojih je ispisan tekst. Nema “balona” sa tekstom!

Za razliku od mnogih drugih izdanja često aljkavog i haotičnog izdavača “Dečje novine” iz grada Gornjeg Milanovca, ovaj, i pored takođe nenavedenih imena autora ili bar godine nastanka stripa, vanredni broj stripskog časopisa “Eks almanah” br. 242/1 je civilizovano datiran, ali u kratkom ne.anom pogovoru se neosnovano najavljuje posebna serija “Novi svet stripa” (ilustracija br. 109).

ilustracija br.109_Časopis “Eks Almanah” br. 242/1, kineski strip “Petnaest teških godina”, autor(i) nenavedeni, naslovna stranica, izdavač “Dečje novine” iz grada Gornji Milanovac, 30. septembar 1980.

No, ne sećam se da sam kasnije na kioscima video bilo koji drugi “Novi svet stripa”, neki očekivani naredni strip iz nama manje poznate zemlje, na primer neke afričke države, ili iz Indije, iz arapskog sveta, Izraela… Autor pogovora tvrdi da su scenarista i crtač sami želeli da ostanu anonimni. Nažalost! Jer, crtež je i originalan i izvanredan (ilustracija br.110)!

ilustracija br.110_Časopis “Eks Almanah” br. 242/1, kineski strip “Petnaest teških godina”, stranica br. 19, izdavač “Dečje novine” iz grada Gornji Milanovac, 30. septembar 1980.

Istorijski događaj? Odred Narodno-oslobodilačke armije Kine 1950. u brdima, goneći bandu kontrarevolucionara, nalazi devojku – siroče Siu Li Ping (u prevodu: Azaleja). Nije Azaleja ni tako mala! Već ima 15! Zlostavlja je zemljoposednik – ugnjetavač i tlačitelj poštenog seljaštva. Vezuje Siu Li Ping i uz stub (nije ona vrsta izrabljivanja na šta prvo mislite). Posle mnogo avantura i bitaka sa klasnim neprijateljima i kontrabandama, te posle “borbenog i kritičkog mitinga, zemljoposednik Pan San Kong je uhapšen i podvrgnut prevaspitavanju radom”.

Dalje, u stripu ne piše da li se kulak iz logora “za prevaspitavanje radom” vratio moralno preobražen, etički osnažen i idejno osvežen, odnosno da li se vratio uopšte, ali “pod zastavom jedinstva i pobede 9. Kongresa Komunističke partije Kine se zaključuje da je primer za zemljoradnju upravo ta proizvodna brigada iz brdovitog sela Tatčaija”, a “Posle Demokratske reforme Siu Li Ping je primljena u Kinesku komunističku partiju. Omiljena je kod masa. Partija je šalje da uči na centralnom institutu naroda u Pekingu.” (ilustracije br. 109 i 110).

Nije isključeno da je “Petnaest teških godina” samo epizoda serije o čuvenoj kineskoj devojci – udarniku, kao što je, na primer, to bio i strip “Devojka iz narodne komune” (“The Girl from the People’s Commune”, 1965), zaslužnog narodnog umetnika Ho Ju Čija (Ho Yu-chih). Videli smo belešku o njemu u “Svetskoj enciklopediji stripa” Morisa Horna (“The World Encyclopedia of Comics”, Maurice Horn, 1999). Reprodukovan je samo jedan prizor. Rekao bih da je ovaj u Srbiji predstavljeni umetnik (nekoliko njih?) po stilu srodan, samo je grafički još kompleksniji i raskošniji od Ho Ju Čija.

Tekst ni u “Devojci…” nije bio upisan u “balone”, nego ispod sekvenci i prizor-polja kao, na primer, kod “Tarzana” ili “Princa Valijanta” Hala Fostera. Možemo samo nagađati da li je i “Devojka…” stripska priča nastala po potpuno faktografskim istorijskim događajima ili je kineski narodni državni zaslužni književnik Li Čun (Li Choon) tu svoju kratku priču, dok ju je pisao, malo socrealistički “dosolio” i ideološki ukrasio, kao što su srpski stripari “filovali” junačke partizanske pobede protiv nacista i fašista. U srpskim “partizanskim” stripovima o Drugom svetskom ratu, dignuto je na prugama u vazduh više vozova, nego što je ubijeno okupatorskih vojnika.

U svakom slučaju, dirljivu herojsku epopeju “Devojka iz narodne komune” adaptirao je i scenario je napisao Lo Čung Čin (Lo Choong-chien). Podjednako je verovatno da su to autori i ovog, sa kineskog prvog na srpski prevedenog stripa, kao što je verovatno da – nisu.

“Petnaest…” je, kao prvi na srpski sa kineskog prevedeni strip, važan i za istoriju srpskog stripa, a možda i balkanskog stripa. Premda, nije isključeno da je nešto slično ranije sa kineskog prevedeno na albanski, o čemu će nas verovatno izvestiti albanske kolege, koje su, u šta ne sumnjam, ovu mogućnost u Albaniji istražile.

Naime, pomalo se zaboravilo da je, pre nego danas toliko ponavljane priče o “čeličnom” prijateljstvu Kine i Srbije (Kina je oko 2020. kupila i preuzela propalu srpsku čeličanu u gradu Smederevu, koju je napustio američki “US Steel”), Kina oko pedesetih godina imala večno i neraskidivo prijateljstvo sa Albanijom Envera Hodže. Da li je do raskida bratskih odnosa došlo zato što je u jednom trenutku Enver Hodža iznenada proglasio da je u Albaniji konačno pobedio komunizam, dok je u ostalim idejno zaostalim komunističkim državama (pa i Kini) po teoriji Karla Marksa i Fridriha Engelsa još vladao “socijalizam” kao prelazni oblik između kapitalizma i komunizma – nije mi poznato.

Ako postoje na albanski prevedeni kineski stripovi o tome, ili čak možda originalni albanski, to bi bilo prvorazredno istorijsko otkriće i za ceo evropski strip. Osim toga, “Petnaest teških godina” tada ne bi bio prvi kineski strip preveden na neki od balkanskih jezika, u ovom slučaju srpski.

Lično, meni je čudno što danas u Srbiji, koja je trenutno na Balkanu u najčvršćem čeličnom zagrljaju velikog brata, nema prevedenih kineskih stripova. Ne verujem ni da ih u Evropi ima mnogo. Zato, evo još jedne table iz ovog, koliko znam jedinog kojeg imamo na srpskom (ilustracija br. 128).

ilustracija br.128. Časopis “Eks Almanah” br. 242/1, kineski strip “Petnaest teških godina”, stranica br. 12, izdavač “Dečje novine” iz grada Gornji Milanovac, 30. septembar 1980.

Tempiranje istorijsko-političkog termina za objavljivanje u Srbiji (dakle i Jugoslaviji) kineskog stripa “Petnaest teških godina”, koje pokriva čak tri petogodišnja plana komunističkog privrednog razvoja, krajnje je neobično.

Moguće je da je tu septembra 1980. postojala nekakva skrivena politička agenda, a možda je i naš YU-diplomatski protokol poslovično zatajio pa se kasnilo, jer bi bilo logično da se prvi kineski strip ovde ne prevede odmah, 3-4 meseca posle Titove smrti maja 1980, dok se ni voljeni Tito, a ni sluđena država još nisu “ohladili”. Za tako kratak period ništa bitno se nije promenilo u kinesko-jugoslovenskim političkim odnosima.

Bilo bi taktičnije da se istorijsko kinesko stripsko delo prevelo i objavilo ili 3 godine pred Titovu smrt, dok je još bio u zdravlju, u vreme – malo pre ili malo posle – velike turneje koju je svojom jahtom “Galeb” imao na Dalekom Istoku, Kini i u Severnoj Koreji kod Kim Il Sunga, ili 3 godine posle sahrane, kada bi se Jugoslavija stabilizovala, te možda napravio nekakav zaokret u političkim odnosima Kina-YU.

Tamo su Titu i Severnokorejanci i Kinezi na stadionima pravili neverovatne sletove, masovne mitinge i spektakle, koji su nadrealno izgledali i na filmskim zapisima.

Možda se upravo zbog pogrešnog srpskog ili kineskog diplomatskog tajminga i odsustva takta, druga sveska kineskog stripa nikada više i nije pojavila na srpskom.

Pošto je u poslednjih dvadesetak godina evidentno došlo do ideološkog omekšavanja u Kini i izvesnog resentimana prema Kulturnoj revoluciji i drugim sličnim trusnim istorijskim događajima, bilo bi zanimljivo videti da li se i oni zezaju sa svojim liderima, recimo sa Mao Ce Tungom, kao ovi naši u bivšoj Jugoslaviji sa Velikim Vođom, Doživotnim Predsednikom i Najvećim Sinom Jugoslovenskih Naroda I Nacionalnih Manjina Josipom Brozom Titom, inače zanatlijom-bravarom. Čuvena je njegova česta izjava: “Ako jednom umrem…”.

Na primer, setimo se, samo godinu dana posle kineskih “Petnaest teških godina”, u istoj formi i kod istog izdavača, ali sada kao stripski album o našem Tvorcu Revolucije i samoproglašenom Maršalu Josipu Brozu Titu čiji se lažni dan rođenja nošenjem štafeta, sletovima na stadionima i mitinzima slavio svakog 25. maja, objavljeno je 1981. posebno stripsko izdanje časopisa “Dečje novine” br. 803/1 naslovljeno “Pod zastavom revolucije”. U Odnosu na kineski strip – bedno nacrtano! (ilustracije br. 111 i 112)

No, ni deceniju posle Titovog “odlaska”, u slovenačkom omladinskom listu “Mladina” su se krajem osamdesetih zezali sa istim tim Titovim “ispeglanim” partizanskim soc-realističkim legendama o nepobedivim epopejama i psu Reksu, koji se bacio da telom zaštiti svog gazdu, kako su nas učili u školama.

Crtači koji su “skinuli” stil italijanske serije “Alan Ford” (pravi autori: Magnus i Bunker), u Jugoslaviji jednog od najpopularnijih stripova, u nastavcima su objavili Titove dane pre bitaka na rekama Sutjeska i Nertva, “lakirovke” oko toka borbi i priče o glamuroznom životu decenijama posle.

Za sada, izvući ćemo kao ilustracije samo jednu originalnu tablu iz slovenačkog omladinskog časopisa “Mladina” i naslovnu stranicu kasnije premontiranog stripa u “piratsku” svesku (ilustracije br. 113 i 114), jer sam strip “Alan Ford” u kontekstu istorije u stripu (pa i cenzure!) zaslužuje posebnu pažnju, koju će i dobiti.

U vreme 70-ih i 80-ih su nas u komunističkoj Jugoslaviji iz komunističke Kine ionako prezrivo proglašavali imperijalističkim slugama, kapitalističkim podanicima i ideološkim revizionistima. O tome mi je pričao Dragoslav Rančić, dopisnik iz Kine dnevnog lista “Politika”. Nije mogao tim rečima iz tamošnjeg dnevnika “Žen Min Ži-bao” da piše, ali je slao izveštaje za “crveni bilten” državne novinske agencije TANJUG.

No, za istoriju srpskog (možda i balkanskog) stripa je važno da je ovde objavio i jedan veliki tekst na srpskom o kineskom stripu, čiju fotokopiju mi je dao!

O vremenu kineske komunističke revolucije, koju su na Zapadu idealizovali i veličali uglavnom oni koji tamo i nisu bili, preveden je sedamdesetih ili početkom osamdesetih na srpski, u časopisu “Stripoteka” iz grada Novi Sad, rani strip iz perioda 1950-1962. genijalnog Pola Žijona “Sin Kine” (Paul Gillon: “Fils de Chine” / “Son of China”), nacrtan po scenariju Rožera Lekirea (Roger Lcureux).

Ne znam pouzdano, ali moguće je da je Žijon bio u nekakvoj svojoj “komunističkoj” ili “socijalističkoj” fazi jer je 1977. kreirao strip i o kompletnoj istoriji Socijalističke partije Francuske (“L’ Histoire du partie socialiste”).

Inače, hajde da se malo odmorimo od istorije i da u pauzi jedan pasus posvetimo science fiction-u.

Pol Žijon je, po mom mišljenju, sa scenaristom Žanom Klodom Forestom (Jean-Claude Forest), kompletnim autorom antologijske “Barbarele” (“Barbarella” od 1962. a kasnije scenarista pod pseudonimom Žan Valerbi / Jean Valherbe), crtač najboljeg evropskog “tvrdog” SF-stripa u formi nedeljnih tabli “Les Naufrags du Temps” (“The Shipwrecked Men of Time” / “Brodolomnici u vremenu”, koji je u Srbiji preveden kao “Kosmički putnici”). SF nema mnogo veze sa istorijom, osim u podžanrovima “alternativna istorija” i “putovanja kroz vreme”, ali ovo je jedina prilika da iznesem moje beskrajno divljenje prema Polu Žijonu i lični stav kako je, s druge strane i u drugoj formi, najbolji evropski SF-strip u formi dnevnih kaiševa “Džef Hok” Sidnija Džordana (originalno: “Jeff Howke, Space Rider”, Sydney Jordan) iz faze nešto pre i posle 1974. Negde od kraja sedamdesetih Džef Hok iz svojeg najboljeg perioda je prevođen i u Srbiji, u časopisu “Stripoteka”.

I kod Džordana ima vraćanja u protekle istorijske epohe, a šta tek reći o takođe britanskom stripu “Gart” (“Garth”, ne samo u verziji takođe genijalnog crtača Frenka Belamija (Frank Bellamy)?!

Da se sada vratimo na kineskih “Petnaest teških godina”.

Taj 9. kongres Komunističke partije jeste realni istorijski događaj, kao i mesto seoske zadruge, proglašene za udarnički uzor. I mesto školovanja partijskih kadrova u Pekingu je istorijski istinito, kao i opisana procedura stizanja u tu političku školu.

I neke opisane bitke su se provereno desile! Za konkretne ličnosti, tok borbi, broj mrtvih i za ostalo nemam potvrdu, jer su mi kongresni dokumenti nedostupni, a i malo slabije vladam kineskim pismom.

Nemačka

Iz Nemačke smo, i to tek u drugoj deceniji 21. veka, preveli prva tri, ali tvrdo ukoričena, odlično odštampana stripa velikog formata, knjige trajne vrednosti: 2015. stripovanu adaptaciju proze američkog pisca Čarlsa Bukovskog (Charles Bukowsky) “Zabeleške matorog pokvarenjaka” koju je stripovao Matijas Šulthajs (Matthias Schulthei), kao i 2016. dve knjige scenariste Per Metera (Peer Meter), jednu grafički izvanrednu “Braća Fasmer” Davida fon Basevica (David fon Baewitz) i drugu osrednju “Harman” ilustratorke Izabel Krajc (Isabel Kreitz), obe knjige od oko 170 stranica.

Od šezdesetih do danas je na desetine srpskih i jugoslovenskih crtača (ali i stripskih scenarista!) stvaralo za nemačke stripske izdavače: “Rolf Kauka”, “Volfgang M. Biler ferlag”/”Wolfgang M. Biehler Verlag”, grupu “Kondor ferlag”/”Condor Verlagsgruppe”, “Karlsen komiks”/”Carlsen Comics”, zastupnike kompanije “Dizni”/”Disney” za Evropu i druge. Bavili su se naši autori stripova i originalnim nemačkim stripovima (na primer, “Fiks i Foks”/”Fix und Foxi”, “Regina Regenbogen”…), a i licencnim stripovima (“Tom i Džeri”/”Tom & Jerry”, “Ulica Sezam”/”Sesamstrasse”, “Alfred J. Kwak”…), pa i hororom, ali o istorijskim stripovima se u tom kontekstu malo zna.

Čak su neki srpski stripari (Branislav Kerac, Željko Pahek…) učestvovali u albumu “Durchbruch” koji je 1989. slavio istorijsko rušenje Berlinskog zida između Zapadne i Istočne Nemačke, simbolični pad komunizma, ali iz Nemačke, bar zapaženije i obimnije, njihovi stripovi nisu prevođeni na srpski.

Šulthajsov Bukovski i nije neka istorija, osim možda polumemoarska literatura epohe, dorađena na način pisca margine.

Scenarista Per Meter je svoja temeljna izučavanja istorije serijskih ubistava u Nemačkoj poverio crtačima različitih nivoa grafičkih veština. Možda bi nas daleko odvelo pitanje otkud tolika pasija prema istoriji kanibalizma, pa da ne širimo priču pretpostavkama.

“Braća Fasmer” su majstorski “romansirana” i stripovana! Grafički roman vrhunskog ilustratora Davida fon Baševica – u najboljem smislu te reči! Fiktivna, maestralno vođena “beletristička” radnja stripa je samo okvir za čistu faktografiju, na kraju u pogovoru bogato ilustrovanu fotosima, novinskim člancima i policijskim izveštajima o kanibalu Karlu Denkeu. On je od 1903. do 1924. ubio, pojeo ili “preradio” bar 30 žrtava. Štaviše, vodio je pedantan dnevnik o “ulazima” i “izlazima” svojih zaliha muškog ljudskog mesa. Fakat, to jeste nekakva, dokumentovana i datirana stripovana istorija (ilustracije br. 115 i 116).

“Harman” je takođe bogato dokumentovan, što fotografijama – što novinskim isečcima i policijskim zapisnicima od pre oko 100 godina. O njemu ćemo još nešto reći malo kasnije.

Tako, nemački stripovi otvaraju sledeću temu u stripovanoj istoriji:

UVODNE NAPOMENE
ISTORIJA (MASOVNIH) ZLOČINA U STRIPU